ဆရာမ ကောလင်းမာဖီဟာ The Conceptual Foundations of Transitional Justice (Cambridge University Press, 2017) and A Moral Theory of Political Reconciliation (CUP, 2010) စာအုပ်တွေကို ရေးသားခဲ့သူလည်း ဖြစ်ပါတယ်။

စစ်ပွဲကာလ ဒါမှမဟုတ် ရက်စက်တဲ့အာဏာရှင်စနစ်တစ်ခု အပြီးသတ်ခါနီးလာတဲ့အခါမှာ အဲဒီတိုင်းပြည်ဟာ နိုင်ငံသစ်၊ လူ့ဘောင်သစ်ကိုလည်း ထူထောင်ရင်း အတိတ်က ကျူးလွန်ခဲ့တဲ့၊ ပြစ်မှုတွေအတွက် ဘယ်လိုပြန်ကိုင်တွယ်သင့်ပါသလဲ။ အီလီနွိုက်တက္ကသိုလ်က ဥပဒေ၊ ဒဿနနဲ့ နိုင်ငံရေးသိပ္ပံပညာ ပါမောက္ခ ဆရာမကောလင်း မာဖီက ‘အသွင်ကူးပြောင်းကာလတရားမျှတမှု’ ရဲ့ ဗဟိုချက်မှာရှိတဲ့ ကိစ္စရပ်တွေ စဉ်းစားစရာတွေကို ကိုင်တွယ်ထားတဲ့ စာအုပ်ငါးအုပ်အကြောင်း ဒုတိယအယ်ဒီတာ မစ္စcal Flyn နဲ့ ဆွေးနွေးထားပါတယ်။

မေး။   ဆရာမ နောက်ဆုံးရွေးထားတဲ့စာအုပ်ကို သွားရအောင် ဆရာ။ Marwan Hisham နဲ့ Molly Crabapple တို့ရဲ့ Bothers of the Gun: A Memoir of the Syrian War နော်။

ဖြေ။   အဲဒီစာအုပ်ကို ကျမရွေးရတာကတော့ သူက လက်ရှိ ဆီးရီးယားမှာဖြစ်နေတဲ့ ပြည်တွင်းစစ်အကြောင်း အတော်ကို ရင်သပ်ရှုမောလောက်စရာ အားကောင်းကောင်းနဲ့ ရေးထားလို့ပဲ။ ၂၀၁၁ ခုနှစ် ဘာရှာ အာဆတ်ကို ကနဦးဆန္ဒပြကြစဉ်တုန်းက ပါဝင်ခဲ့ကြဖူးတဲ့ အသက်နှစ်ဆယ်စွန်းစွန်းအရွယ် သူငယ်ချင်းသုံးယောက်အကြောင်း စာအုပ်။ နောက်ပိုင်း သူတို့ရဲ့ဘဝတွေအကြောင်းပေါ့။ မာဝမ်ဟီရှမ်က အဲဒီထဲက တစ်ယောက်။ ကျန်တဲ့သူငယ်ချင်းနှစ်ယောက်မှာ တစ်ယောက်က အသတ်ခံလိုက်ရပြီး တစ်ယောက်က အစ္စလာမ္မစ် တော်လှန်ရေးသမား ဖြစ်လာခဲ့တယ်။

ဒီစာအုပ်ကို ရွေးချယ်ရတဲ့အကြောင်းကတော့ အသွင်ကူးပြောင်းကာလ တရားမျှတမှုဟာ သဘောတရားပဲဖြစ်ဖြစ် လက်တွေ့ပဲဖြစ်ဖြစ် ခင်ရှားပြောခဲ့တဲ့ အချိန်ကာလနဲ့ဆိုင်တဲ့ မေးခွန်းကို ဖြေဖို့ကြိုးစားထားလို့ပါ။ အဓိပ္ပာယ်ရှိတဲ့ အသွင်ကူးပြောင်းမှုတစ်ခုခု မတိုင်ခင်မှာ အသွင်ကူးပြောင်း တရားမျှတမှုကို ဖော်ဆောင်လို့ရသလားလို့ မေးထားတယ်။ အသွင်ကူးပြောင်းမှုဆိုတာကြီး ရောင်နီတောင်မသမ်းသေးတဲ့အချိန်၊ စစ်ဆိုတာကြီးမပြီးသေးချိန်၊ ဖိနှိပ်ကြမ်းကြုတ်မှုတွေ ဖြစ်ပွားနေဆဲအချိန်၊ ငြိမ်းချမ်းရေးလမ်းစဆိုတာ လုံးဝမပေါ်သေးခင် အချိန်ကြီးမှာ အသွင်ကူးပြောင်းတရားမျှတမှုကို ဖော်ဆောင်တယ်ဆိုတာ ဘာကိုဆိုလိုတယ်ဆိုတာကို မြင်အောင် ဒီစာအုပ်က မြင်ကွင်းတစ်ခု ပုံဖော်ပြသထားတယ်။ ပြောချင်တာက ဘယ်ဘက်က နိုင်မယ်ဆိုတာ မသိသေးဘူး။ အကယ်၍ ဒီပြည်တွင်းစစ်ကြီးပြီးသွားရင် ဒါမှမဟုတ် ပြီးသွားတဲ့အခါမှာ အာဏာရှင်ဟာ ပြုတ်ကျမယ် မပြုတ်ကျဘူးတောင်ဘူး မသိသေးဘူး အဲဒီလိုအခြေအနေကို ဆိုလိုတာပေါ့။  

စာအုပ်တစ်အုပ်လုံးမှာ သေခြင်းအကြောင်း၊ ညှဉ်းပန်းနှိပ်စက်မှုအကြောင်းတွေကိုမှ ထပ်ခါတလဲလဲ ဖော်ပြထားတယ်။ သူငယ်ချင်းရဲ့ သေခြင်း၊ မိသားစုရဲ့ သေခြင်း စတာတွေပေါ့။ ညှဉ်းပန်းမှုနဲ့ဆိုင်တဲ့ အပိုင်းတွေကိုလည်း ရက်ဖော်ထည့်ထားတယ်။ မှတ်တမ်းယူထားတဲ့ ညှဉ်းပန်းနှိပ်စက်မှုတွေ၊ တွစ်တာတို့ ယူကျုတို့လို လူမှုကွန်ရက်မီဒီယာမှာ တင်ထားတဲ့ ညှဉ်းပန်းနှိပ်စက်မှုတွေပေါ့။ မနက်ဖြန်မှာ ဘာဖြစ်မယ်ဆိုတာတောင် မသေချာတဲ့သဘောကို အမိအရ ဖမ်းဆုပ်ပြထားတယ်။ စာရေးသူဖြစ်တဲ့ ဟီရှမ် နေထိုင်ခဲ့တဲ့ နေရာဒေသဟာ ပထမ (အာဆတ်) အစိုးရ ထိန်းချုပ်မှုအောက်၊ နောက်တော့ သူပုန်တွေရဲ့ ထိန်းချုပ်မှုအောက်၊ အဲဒီကမှ အိုင်ဆစ်တို့ရဲ့ ထိန်းချုပ်မှုအောက် ပြောင်းလဲရောက်ရှိသွားတဲ့အကြောင်း ရေးပြထားတယ်။ ပြည်သူပြည်သားတွေဟာ တစ်နေ့စာတစ်နေ့ပဲ ရှင်သန်နေထိုင်နေရတယ်။ နောက်တစ်နှစ်မပြောနဲ့၊ နောက်တစ်ပတ်အကြောင်းတောင် စဉ်းစားလို့မရတဲ့အနေအထားမျိုးမှာ နေနေရတယ်။ နယ်မြေတွေဆိုတာလည်း သူ့လက်က ငါ့လက်ပြောင်း၊ ပိုင်ဆိုင်မှုဆိုတာတွေလည်း ဒီလိုပဲ။ တိုက်တာအဆောက်အဦတွေဆိုတာ ဒီတစ်ဖွဲ့လက်ထဲကို ရောက်၊ အဲဒီကမှ နောက်တစ်ဖွဲ့လက်ထဲပြောင်း။ အိုးအိမ်တိုက်တာတွေဟာ လုံခြုံစိတ်ချရမှု မရှိတော့ဘူး၊ ဒါမှမဟုတ် လက်ရှောင်ရတဲ့အရာတွေကို မဟုတ်တော့ဘူး။ အကျင့်ပျက်မှုတွေကလည်း တင်းကျမ်း။ ဟီရှမ်ကြီးပြင်းလာခဲ့ရတဲ့ နောက်ခံဘဝကို ပုံဖော်တဲ့ ဆင်းရဲမွဲတေမှုဟာ စစ်ဖြစ်ချိန်ကြာညောင်းတာနဲ့အမျှ၊ အဆောက်အဦတွေ ဖျက်ဆီးခံရ၊ စားနပ်ရိက္ခာရှားပါလာတာနဲ့အမျှ ပိုမိုဆိုးရွားလာတယ်။ အဲဒီအခြေအနေ အနေအထားတွေမှာ ဖြစ်ပေါ်နေတဲ့ အမျက်ဒေါသနဲ့ စိတ်ဓာတ်ယိုယွင်းမှုတွေအကြောင်း ဟီရှမ်က စာအုပ်မှာ ဆွေးနွေးထားတယ်။  

ဒီစာအုပ်ကပေးတဲ့ ရုပ်ပုံလွှာဟာ တန်ဖိုးတအားရှိတယ်။ အသွင်ကူးပြောင်းကာလ တရားမျှတမှု လုပ်ငန်းစဉ်တွေ ဖော်ဆောင်လို့ ရကောင်းရနိုင်တဲ့ နောက်ခံအစပ်အဆက်အနေအထားကို ပုံဖော်ပြထားသလို စစ်ဖြစ်နေတဲ့တိုင်းပြည်တစ်ခုမှာ ဖိနှိပ်ခံနေရတဲ့ဘဝတွေကိုလည်း လက်ဖျားခါရလောက်အောင်ကို ပီပီပြင်ပြင် သရုပ်ဖော်ထားတယ်။ ဖော်ပြတဲ့နေရာမှာ အသွင်ကူးပြောင်းတရားမျှတမှုဆိုင်ရာ သဘောတရားရော လက်တွေ့ပိုင်းပါ ပိုပြီးစနစ်တကျ ကိုင်တွယ်ဖြေရှင်းရမယ့် ပုစ္ဆာတွေအများအပြားကို တို့ထိသွားတယ်။ ဒါ့အပြင် ဒီပဋိပက္ခဟာ တခြားဟာတွေမှာလိုပဲ ကမ္ဘာ့အင်အားကြီးနိုင်ငံကြီးတွေရဲ့ ကြားခံစစ်ပွဲ (proxy battle) တစ်ခု ဘယ်လိုဖြစ်လာခဲ့သလဲဆိုတာကို သတိထားမိအောင် ရေးပြတယ်။ အဲဒီလိုပဲ စစ်ကြောင့် ရွှေ့ပြောင်းဒုက္ခသည်တွေရဲ့ အရေးကိုလည်း မီးမောင်းထိုးပြတယ်။ စာရေးသူကိုယ်တိုင်ကလည်း ဆီးရီးယားကနေ တူရကီကို ထွက်ပြေးခဲ့ရသူဖြစ်တယ်။ ခုဆိုရင် ဆီးရီးယားကနေ ထွက်ခွာခဲ့ကြတဲ့ ဒုက္ခသည်ပေါင်းဟာ သန်းနဲ့ချီရှိနေပြီ။ အနာဂတ်မှာ အသွင်ကူးပြောင်း တရားမျှတမှုလုပ်ငန်းတွေ လုပ်တဲ့အခါ အဲဒီလူတွေက ဘယ်အခန်းကဏ္ဍကနေ ပါမလဲ၊ ဘယ်နေရာကနေ ပါသင့်သလဲ။ ဒါဟာ ဒီမိုကရေစီဆိုတာကိုယ်၌ကိုလည်း မေးခွန်းတွေ ထုတ်ထားတယ်။ 

~~~~

ငွေမောင်းသံမီဒီယာ